Maria Klementyna Sobieska i urszulanki przy Via Vittoria w Rzymie

Maria Klementyna (Oława, 17 lipca 1701 – Rzym, 18 stycznia 1735), córka księcia Jakuba i Jadwigi Elżbiety von Pfalz-Neuburg, chrześnica papieża Klemensa XI i narzeczona Jakuba Stuarta, syna zdetronizowanego króla Anglii Jakuba II, po uprowadzeniu i sześciomiesięcznym uwięzieniu w Innsbrucku odzyskała wolność i udała się do Bolonii. Tam odbył się ślub per procura (pana młodego reprezentował jego zaufany dworzanin, John Murray) 9 maja 1719 roku^[1], po którym Maria Klementyna udała się do Rzymu, gdzie oczekiwał na nią papież. Przybyła do Wiecznego Miasta 15 maja^[2] i pozostała tam aż do śmierci, pod opieką Klemensa XI i jego następców.

Przyjazd Marii Klementyny do Rzymu był wyczekiwany z wielką niecierpliwością, a przygotowania rozpoczęły się już przed jej przybyciem do Bolonii. Papież polecił monsignore Cerviniemu, Gualtieriemu i De Giudici wybrać sześć pokoi w klasztorze urszulanek przy Via Vittoria^[3], który został zbudowany w 1688 roku dzięki Laurze Martinozzi – księżnej Modeny i gorliwej katoliczce – oraz jej córce Marii Beatrycze d’Este, matce Jakuba III Stuarta. Zadanie urządzenia pokoi powierzono monsignore Bartolomeo Masseiemu, szambelanowi, oraz wielkiemu ochmistrzowi Don Girolamo Colonna Sciarra^[4]. Do ich umeblowania wezwano – jak zanotowano po włosku – ferrari (stolarzy), matarazzari (wytwórców materacy), handlarzy tellerie (obrusów), festaroli (dekoratorów), banderari (chorągiewników) oraz wielu innych rzemieślników^[5]. Meble i obicia ścienne zostały wypożyczone; tkaniny użyte do obicia pokoi oraz dekoracji łóżka i okien były szczególnie bogate: atłas karmazynowy (Cremesi damasco), jedwab ormesino karmazynowy (Cremesi ormesino - ormesino było wysokiej jakości jedwabiem wytwarzanym zwykle w słynnych bolońskich fabrykach jedwabiu), tafta karmazynowa (Cremesi taffeta) i złote koronki^[6]. Wzory musiały być niefiguralne, głównie kwiatowe, zgodnie z modą epoki; dominującym kolorem był karmazyn, wzbogacony złotem.

Zaraz po tym, jak weszła do Rzymu przez Porta del Popolo, Maria Klementyna została zaprowadzona do klasztoru: „a kiedy dotarła do bramy krużganków, Najdostojniejsza Osoba powiedziała: Matko Przeoryszo, oddajemy wam Madama San Giorgio, bo tak odtąd winna być nazywana”^[7]. Powitanie było serdeczne. Kardynałowie, książęta, ambasadorowie i damy rzymskie oddali cześć Sobieskiej, przesyłając jej gratulacje i dary, które księżniczka dzieliła z siostrami klasztoru: słodycze, owoce cytrusowe, różne potrawy ozdobione kwiatami i wstążkami, kilka skrzyń wina oraz cielę przystrojone girlandami świeżych kwiatów i wstążek^[8].

Maria Klementyna mieszkała w klasztorze przez następne cztery miesiące, aż do uroczystości zaślubin z osobistym udziałem Jakuba, które odbyły się 1 września 1719 roku w Montefiascone^[9]. W czasie pobytu u sióstr przyszła królowa – młoda i pobożna – wypełniała wszystkie obowiązki wymagane przez ceremoniał^[10], a następnie powracała do klasztoru, gdzie mogła korzystać z chwil wytchnienia. 21 czerwca obchodzono urodziny jej męża Jakuba III^[11]; ponownie w klasztorze przy Via Vittoria, w poniedziałek 17 lipca, świętowano urodziny „Klementyny Sobieskiej, królowej Anglii”: „wydano ucztę dla wszystkich i dla niej pod tronem, a wszyscy byli obsługiwani przez rycerzy, zaśpiewano kantatę na trzy głosy, skomponowaną specjalnie na tę okazję”^[12]. Pod koniec sierpnia Maria Klementyna uczestniczyła w ostatnich obowiązkach, a „o godzinie 9 rano w piątek [1 września] Królowa Anglii udała się do Montefiascone, aby spotkać swego męża, króla Jakuba”^[13].

Pobyt Marii Klementyny u urszulanek zakończył się wraz z jej ślubem w Montefiascone, lecz zawsze pozostała z nimi związana. Po zaślubinach nowożeńcy wrócili do Rzymu i natychmiast udali się do urszulanek, przynosząc im liczne dary^[14]. To przywiązanie zostało odwzajemnione przez zakonnice, które umieściły tablicę pamiątkową (ryc. 1) w zakrystii swojego kościoła jako znak wdzięczności:

CLEMENTINAE SOBIESKI MAGNAE BRITANNIAE | REGINAE | QVOD SVA DIVTVRNA COMMORATIONE PRAECLARISQUE | VIRTVTVM EXEMPLIS MONASTERIVM CELEBRIVS REDDITVM | DIGNIS REGALI SVA LIBERALITATE DONARIIS CVMVLAVERIT | MARIA IOSEPHA DE MIDDELBORG PRAESES ET MONIALES | GRATI ANIMI MONIMENTUM POSVERE ANNO – D – MDCCXXXIV^[15].

Oprócz tej tablicy urszulanki zachowały dwa patynowane popiersia gipsowe – jedno Sobieskiej, drugie papieża Klemensa XII (ryc. 2–3)^[16].

Dwie rzeźby, charakteryzujące się miękkim modelunkiem plastycznym, można przypisać florenckiemu artyście Filippo Della Valle, uczniowi Giovanniego Battisty Fogginego, który po przeprowadzce do Rzymu i wstąpieniu do warsztatu Camilla Rusconiego stał się jednym z najpłodniejszych rzeźbiarzy XVIII-wiecznego Rzymu^[17]. Wydaje się, że sztuki stiuku nauczył się bezpośrednio od Rusconiego^[18].

Podczas gdy istnieje wiele dobrze znanych portretów malarskich polskiej królewny, to popiersie wydaje się być jedynym w rzeźbie. Młoda Maria Klementyna ubrana jest w strój królewski typowy dla polskiej szlachty: płaszcz podszyty futrem, gorset i koszulę ozdobioną klejnotem pośrodku. Portret jest zarazem idealizowany i naturalistyczny. Nie ma tu białej, kręconej peruki znanej z wielu obrazów; jej długie włosy opadają swobodnie z jednej strony i częściowo są upięte w elegancki kok. Popiersie, stworzone miękkimi liniami i z łagodnym wyrazem, ukazuje nam obraz królowej, który zdaje się sławić jej cnoty^[19].

Popiersie Klemensa XII, o schematycznym i uproszczonym opracowaniu, stanowi pendant dla wizerunku Marii Klementyny. Jest to młodzieńczy portret papieża, który można datować na około 1730 rok^[20]. Popiersie wydaje się być wzorowane na terakocie przechowywanej w Museum voor Schone w Gandawie (inv. 1914-DL). Potwierdzają to zarówno ślady zastosowanej techniki, jak i zgodność wymiarów oraz detali^[21]. Papież Corsini darzył Marię Klementynę szczególnym szacunkiem. Po jej śmierci polecił urządzić uroczysty pogrzeb i chciał, aby została pochowana w Bazylice św. Piotra na Watykanie^[22].

Obraz niedawno odnaleziony w klasztorze urszulanek – pierwotnie pochodzący z klasztoru przy Via Vittoria – przedstawia, jak wyglądała fasada klasztoru w połowie XIX wieku (ryc. 4). Pewne prace renowacyjne przeprowadzili architekci Mauro Fontana i Pietro Camporese w połowie XVIII wieku, lecz zdają się one dotyczyć głównie krużganka^[23][21], więc możemy sobie wyobrazić, że fasada wyglądała mniej więcej tak samo w czasach Klementyny. Obraz, niepodpisany, ma na odwrocie notę wyjaśniającą, że był darem Bianki Lorenzany dla jej ciotki, siostry Marii Nazareny Lorenzany, i nosi datę 23 października 1860. Malowidło zdradza znajomość zasad klasycznego malarstwa pejzażowego, choć oddanych w formie uproszczonej. Prosta architektura pejzażowa ujęta jest w rząd drzew i uzupełniona niewielkimi postaciami na pierwszym planie, oddalającymi się ku horyzontowi. Przedstawiona struktura architektoniczna jest do dziś rozpoznawalna: drzwi wejściowe z trójkątnym tympanonem zwieńczone są okrągłym oknem ozdobionym wolutami i nakrytym małym przyczółkiem z pełnym łukiem w centrum; dalej na prawo widzimy wejście do kościoła pw. świętych Józefa i Urszuli, gdzie Maria Klementyna zwykła udawać się na modlitwę. Portal ujęty jest dwoma wysokimi pilastrami sięgającymi trzeciej kondygnacji okien, ponad gzymsem. Przyczółek portalu jest osiowy, podczas gdy bardziej monumentalny przyczółek łączący pilastry ma formę trójkątną. Do dziś możemy dostrzec owalną kapliczkę na rogu Vicolo delle Orsoline, obecnie pozbawioną obrazu i korony, które w naszym obrazie zostały uwypuklone, być może w sposób idealizowany. Na podstawie dedykacji na odwrocie możemy przypuszczać, że obraz został namalowany przez siostrzenicę urszulanki. Nie było rzeczą rzadką, że w edukacji młodych dziewcząt w tym czasie przewidywano lekcje malarstwa. Dziewczęta otrzymywały wykształcenie kładące nacisk na sztuki uznawane za stosowne dla ich „płci”, takie jak haft, rysunek, malarstwo i muzyka, aby rozwijać wdzięk, ogładę i dobre maniery^[24].

Po opuszczeniu klasztoru przy Via Vittoria Maria Klementyna mieszkała w Rzymie, a jej życie było niełatwe i burzliwe, lecz dzięki swej pobożności, wielkiej skromności i godności zyskała serca papieża i Rzymian, ciesząc się zawsze wielkim szacunkiem i poważaniem. Urszulanki bardzo cierpiały po jej śmierci, lecz mogły nadal korzystać z wizyt Jakuba III nawet po stracie królowej: „Pan rychło zechciał ukoronować ją w Raju i po kilku latach zmarła ku nieskończonemu żalowi wszystkich, a szczególnie tej Wspólnoty. Jego Królewska Mość król nadal łaskawie odwiedzał dwa razy do roku uroczystości klasztoru”.

^[1] Zob. G. Platania, La fuga da Innsbruck a Roma di Maria Klementyna Sobieska Stuart, „Eastern European History Review”, Special Issue, nr 6/2023, s. 75–102.

^[2] Por. Chracas, no. 291, 20 maja 1719, s. 14. (publikowane w papieskim Rzymie w XVIII i XIX w. Diario Ordinario oraz Notizie, wydawane przez drukarską rodzinę Cracas (Chracas).

^[3] Por. Platania 2023, p. 91. Dawny konwent jest obecnie siedzibą Accademia di Santa Cecilia, która weszła w jego posiadanie w 1876 r.

^[4] Por. Archivio di Stato di Roma (dalej: ASR), Camerale I, b. 2017bis, fascc. 13/7, 13/8.

^[5]ASR, Camerale I, b. 2017bis, fasc. 13/7.

^[6] Matka Ursule Thérèse Fercamen, przeorysza od 1704 do 1722. Cf. Archivio del Generalato delle Orsoline dell'Unione Romana (dalej: AGUUR), Ad 9, Supérieures de Via Vittoria, f. n.n.

^[7] AGUUR, Ad 4, Chroniques Via Vittoria 1688-1847, L’Établissement des Religieuses de Sainte Ursule à Rome l’an 1688, s. 76.

^[8] Ibidem, ss.15-16

^[9] Cyt. za: Breccola G., Ceci F. (red.), Il matrimonio di Giacomo III Stuart e Maria Clementina Sobieska: 1 settembre 1719, Terni 2020, s. 47.

^[10] E. Lauro, Il soggiorno di Maria Clementina Sobieska presso il monastero delle Orsoline di via Vittoria a Roma, w: Una Regina polacca in Campidoglio: Maria Casimira e la famiglia reale Sobieski a Roma, kat. wystawy, Roma-Bristol 2025, s. 249–250.

^[11] Por. Chracas, no. 307, 24 czerwca 1719, s. 11.

^[12] Chracas, no. 319, 22 lipca 1719, ss. 23-24.

^[13] Por. Cantata per il giorno natalizio della Sacra Reale Maestà Britannica di Clementina Regina d’Inghilterra […] dedicata a Sua Maestà Britannica da Monsignor Francesco Bianchini Cameriere d’onore di Nostro Signore, Roma 1719.

^[14] AGUUR, Ad 4, Chroniques Via Vittoria 1688-1847, L’Établissement des Religieuses de Sainte Ursule à Rome l’an 1688, s. 77.

^[15] Por. Chracas, no. 337, 2 września 1719, s. 24.

^[16] AGUUR, Ad 4, Chroniques Via Vittoria 1688-1847, L’Établissement des Religieuses de Sainte Ursule à Rome l’an 1688, s. 77.

^[17] Kościół św. Józefa i św. Urszuli dołączone do klasztoru.

^[18] Marie Joseph de Middelborg była czwartą przeoryszą konwentu, piastowała to stanowisko do ok. 1739 r. Por. AGUUR, Ad 9, Supérieures de Via Vittoria, f. n.n.

^[19] „W roku Pańskim 1734 matka przełożona Maria Giuseppa di Middelborg wraz z siostrami złożyły świadectwo wdzięczności ku czci Klementyny Sobieskiej, królowej Anglii, ponieważ dzięki swojemu długiemu pobytowi i chwalebnym przykładom cnoty obdarzyła klasztor darami godnymi swojej królewskiej hojności, czyniąc go bardziej znamienitym” (tłumaczenie autorki). Tablica znajduje się obecnie w sali klasztoru prowincji włoskiej Unii Rzymskiej Urszulanek.

^[20] Por. Petrucci 2025, ss. 387–390 z bibliografią. Popiersia zostały niedawno odrestaurowane przez dr Matilde Migliorini, dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA.

^[21] Na temat Filippo della Valle zob. najnowszą monografię C. Parisi, Filippo della Valle scultore (1698–1768): la vita, le opere, i contemporanei, Milano 2025.

^[22] Ibidem, s. 87

^[23] W 1743 r., siostry otrzymały subsydium w wysokości 7,000 skudów od papieża Benedykta XIV w celu powiększenia budynku klasztoru. Por. ASR, Camerale III, b. 1889, S. Orsola, fascc. 3 i 13.

^[24] AGUUR, Ad 4, Chroniques Via Vittoria 1688-1847, L’Établissement des Religieuses de Sainte Ursule à Rome l’an 1688, s. 77.

• Breccola, Ceci 2020
  Breccola Giancarlo, Ceci Francesca (a cura di), Il matrimonio di Giacomo III Stuart e Maria Clementina Sobieska: 1 settembre 1719 a 300 anni dalle nozze regali di Montefiascone, atti del convegno (Montefiascone, 30 novembre 2019), Archeoares, Terni 2020.
• Cantata 1719
  Cantata per il giorno natalizio della Sacra Reale Maestà Britannica di Clementina Regina d’Inghilterra […] dedicata a Sua Maestà Britannica da Monsignor Francesco Bianchini Cameriere d’onore di Nostro Signore, Roma 1719.
• Lauro 2025
  Lauro Emanuela, Il soggiorno di Maria Clementina Sobieska presso il monastero delle Orsoline di via Vittoria a Roma, w: Una Regina polacca in Campidoglio: Maria Casimira e la famiglia reale Sobieski a Roma, katalog wystawy, Roma, Musei Capitolini (11 giugno – 21 settembre 2025), a cura di Francesca Ceci e Jerzy Miziolek, con Francesca De Caprio, «L’ERMA» di BRETSCHNEIDER, Roma-Bristol (USA) 2025, s. 247–254.
• Parisi 2025
  Parisi Camilla, Filippo della Valle scultore (1698-1768): la vita, le opere, i contemporanei, Dario Cimorelli Editore, Milano 2025.
• Petrucci 2025
  Petrucci Francesco, Schede nn. 45-46, w: Una Regina polacca in Campidoglio: Maria Casimira e la famiglia reale Sobieski a Roma, katalog wystawy, Roma, Musei Capitolini (11 czerwca – 21 września 2025), kuratorzy: Francesca Ceci i Jerzy Miziolek, współpraca: Francesca De Caprio, «L’ERMA» di BRETSCHNEIDER, Roma-Bristol (USA), s. 387–390.
• Platania 2023
  Gaetano Platania, La fuga da Innsbruck a Roma di Maria Klementyna Sobieska Stuart, w: From East to West. Women journey in the early modern period to Italy (XVII–XVII centuries), w: Eastern European History Review, Special issue, nr 6/2023, red. Jarosław Pietrzak, Viterbo 2023, s. 75–102.